Dünya Covid-19 salgınından sonra yeni bir salgınla mı karşı karşıya. Yeniden evlere kapanacak mıyız, hayatlarımız risk altında mı?
Maymun Çiçeği Virüsü olarak duyulan M Çiçeği’nin belirtileri neler, tedavisi nasıl?
Bir neslin kolunda izi olan, ancak 1980’den beri uygulanmayan çiçek aşısı ne kadar koruyucu?
Halk Sağlığı Uzmanı, CHP Milletvekili ve Sağlık Komisyonu üyesi Prof. Dr. Kayıhan Pala’ya sordum.
Prof. Dr. Kayıhan Pala
1 - Virüsün adı neden Maymun Çiçeği?
Virüs ilk kez 1958’de Danimarka’daki araştırma maymunlarının “çiçek benzeri” bir hastalığa sahip olduğunun gözlemlenmesiyle “Maymun Çiçeği” olarak adlandırıldı. Ancak 2022 yılının başlarında maymun çiçeği salgını yaygınlaştığında, çevrimiçi ortamda, diğer ortamlarda ve bazı topluluklarda hastalığın adlandırılmasında hayvan isminin geçmesinin hastalıkla ilgili olarak ırkçı ve damgalayıcı bir dile yol açabildiği gözlemlendi ve bu durum Dünya Sağlık Örgütü’ne bildirildi. Kamuya açık ve özel birçok toplantıda, birçok kişi ve ülke endişelerini dile getirdi ve ismin değiştirilmesi istendi. Hastalık, Dünya Sağlık Örgütü tarafından 2022 yılının sonuna doğru ırkçı damgalanmayı önlemek amacıyla “Mpox” olarak yeniden adlandırıldı. Eski adında “maymun” geçmekle birlikte maymunlardan daha çok sincap, sıçan, fare gibi kemirgenlerde bulunan ve onlardan insana geçen bir hastalıktır.
2 - İlk nerede ve nasıl görüldü?
Maymun çiçeği virüsü, ilk olarak 1958 yılında Danimarka’da araştırma için tutulan maymunlarda keşfedildi ve ilk insan Mpox vakası, 1970 yılında Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde dokuz aylık bir erkek çocuk olarak bildirildi. 1970’den sonra, 1980 yılında çiçek hastalığının yeryüzünde kökünün kazınması ve dünya çapında çiçek hastalığı aşılamasının sona ermesinin ardından, Mpox orta, doğu ve batı Afrika’da istikrarlı bir şekilde ortaya çıktı. 2003 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde meydana gelen bir salgının Afrika’dan ithal edilen yabani hayvanlarla bağlantılı olduğu düşünüldü. 2005’ten sonra her yıl Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde binlerce şüpheli vaka rapor edildi. 2022-2023’te küresel bir salgın meydana geldi.
3- Nasıl ortaya çıkıyor?
Mayıs 2022’de bir Mpox salgını aniden ortaya çıktı ve hızla Avrupa’ya, Amerika’ya ve ardından altı Dünya Sağlık Örgütü bölgesine yayıldı. Küresel salgın öncelikle eşcinsel ve biseksüel erkekleri etkiledi ve cinsel ağlar aracılığıyla kişiden kişiye yayıldı. Ancak hastalığa yakalananlar eşcinsel ve biseksüel erkeklerle sınırlı kalmadı; HIV pozitif kişiler, sağlık çalışanları, riskli bölgelere seyahat geçmişi olanlar, hastanede yatan hastalar ile yoğun bakımda yatan hastalar gibi kişiler de hastalığa yakalandı. 1 Ocak 2022’den 30 Haziran 2024’e kadar, 6 Dünya Sağlık Örgütü bölgesindeki 116 üye devletten 208 ölüm dahil olmak üzere toplam 99 bin 176 doğrulanmış Mpox vakası rapor edilmiştir. Küresel olarak hastalığın en sık görüldüğü 10 ülke şunlardır: Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya, İspanya, Fransa, Kolombiya, Meksika, Birleşik Krallık, Peru, Almanya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti. Küresel olarak vakaların yüzde 81’i bu ülkelerden bildirilmiştir.
4 - Belirtileri neler?
Mpox’lu kişilerde sıklıkla ellerde, ayaklarda, göğüste, yüz veya ağızda veya penis, testisler, iç dudaklar, vajina ve anüs dahil olmak üzere cinsel organların yakınında bulunabilen, kabarcıklara veya yaralara benzer bir döküntü görülür. Kuluçka süresi 3-17 gündür. Bu süre içerisinde kişide hastalık bulgusu görülmeyebilir ve kendini iyi hissedebilir. Mpox’lu kişilerde ayrıca ateş, titreme, şişmiş lenf bezleri, bitkinlik, kas ağrıları, sırt ağrısı, baş ağrısı ve solunum bulguları (örneğin boğaz ağrısı, burun tıkanıklığı veya öksürük) da gözlenebilir. Çoğu durumda Mpox bulguları, ağrı veya ateş için ilaç tedavisi gibi destekleyici bakımla birkaç hafta içinde kendiliğinden kaybolur. Ancak bazı kişilerde hastalık şiddetli olabilir, komplikasyonlara ve hatta ölüme yol açabilir. Yeni doğan bebekler, çocuklar, gebeler ve bağışıklık yetersizliği olan kişiler, daha ciddi Mpox hastalığı ve ölüm açısından daha yüksek risk altında olabilir. Şiddetli Mpox hastası kişilerin lezyonların ciddiyetini azaltmak ve iyileşme süresini kısaltmak için hastaneye yatırılması, destekleyici bakım ve antiviral ilaçlara ihtiyacı olabilir.
5 - Covid gibi öldürücü mü, korkmalı mıyız?
Mpox ve COVID-19 arasında benzerlikler olsa da (örneğin her ikisi de zoonotik hastalıklardır), hastalığın bulaşması ve salgın dinamikleri açısından önemli sonuçları olan ayırt edici özellikleri var. İlk olarak SARS-CoV-2, 2019 sonlarında ortaya çıktığında yeni bir virüstü, yani daha önce hiç görülmemişti. Dünyanın virüse karşı aşısı ya da bağışıklığı yoktu, bu da virüsün hızla yayılmasına neden oldu. Yeni SARS-CoV-2 varyantlarının yükselişi, virüsün hava yoluyla kişiden kişiye etkili bir şekilde bulaşma yeteneğiyle birleştiğinde, salgın pandemiye dönüştü. Mpox yeni bir hastalık değil, 1958’den beri biliniyor. Hastalığın yakın temas yoluyla yayıldığı göz önüne alındığında, COVID-19’dan önemli bir farklılık gösteriyor. FDA ve EMA tarafından onaylanmış aşısı da mevcuttur. Genel olarak hastalanan kişilerin yüzde 1-6’sı, çoğunluğu küçük çocuklar olmak üzere, maalesef kaybedilmektedir. 2022 salgınında ölüm oranı yüzde 1’in altındadır. Temel olarak solunum yoluyla bulaşan bir virus olmadığı için COVID-19 hastalığında olduğu gibi, pandemiye yol açması beklenmemektedir. Eğer gerekli önlemler alınır ve uygulanırsa, korkacak bir durum söz konusu değildir.
6 - Nasıl bulaşıyor?
Mpox, maymun çiçeği virüsü bulaşmış biriyle yakın temas yoluyla kişiden kişiye yayılır. Yakın temas, yüz yüze olmayı (birbirine yakın konuşmak veya nefes almak, damlacıklar veya kısa menzilli aerosoller oluşturabilecek şekilde), ten tene teması ve ağızdan ağıza veya ağızdan cilde teması içerir. Mpox’lu kişiler, tüm lezyonları kabuklanıp, kabuklar dökülene ve altında yeni bir deri tabakası oluşana ve gözlerdeki ve vücuttaki tüm lezyonlar iyileşene kadar bulaşıcı kabul edilir ve bu genellikle 2-4 hafta sürer. Maymun çiçeği virüsünün, Mpox’lu bir kişinin dokunduğu giysilerde, yatak takımlarında, havlularda, nesnelerde, elektronik cihazlarda ve yüzeylerde bir süre kalması mümkündür. Bu eşyalara dokunan bir kişi, özellikle de herhangi bir kesik veya sıyrık varsa veya ellerini yıkamadan gözlerine, burnuna, ağzına veya diğer mukoza zarlarına dokunursa enfeksiyon kapabilir. Yüzeyleri/nesneleri temizleyip dezenfekte etmek ve kirli olabilecek yüzeylere/nesnelere dokunduktan sonra elleri temizlemek bu tür bulaşmayı önlemeye yardımcı olabilir. Virüs ayrıca gebelik sırasında fetüse, doğum sırasında veya sonrasında cilt teması yoluyla ya da yakın temas sırasında Mpox’lu bir ebeveynden bebeğe veya çocuğa yayılabilir. Mpox, bazı maymun türleri, kara kemirgenleri (ağaç sincabı gibi) gibi enfekte bir hayvanla fiziksel temasa girildiğinde insanlara yayılabilir. Fiziksel temas, ısırıklar veya çizikler yoluyla ya da avlanma, deri yüzme, tuzağa düşürme veya yemek pişirme gibi faaliyetler sırasında gerçekleşebilir.
7 - Kimler daha çok risk altında?
Mpox hastası biriyle yakın temasta bulunan kişiler risk altındadır. Mpox hastası olan biriyle yaşayan herkes, enfeksiyon kapma riskini azaltmak için gerekli adımları atmalıdır. Mpox tanısı konan bir kişi, evde bakıma yetecek kadar iyi olup olmadıklarını ve izolasyonun evde güvenli bir şekilde yönetilip yönetilemeyeceğini belirlemek için bir hekim tarafından değerlendirilmelidir. Sağlık çalışanları Mpox’lu hastaların bakımı sırasında kendilerini korumak için enfeksiyon önleme ve kontrol önlemlerini uygulamalıdır.
8 - Tedavisi var mı?
Çiçek hastalığına yönelik uzun yıllardır yapılan araştırmalar, Mpox tedavisinde de yararlı olabilecek ürünlerin geliştirilmesine yol açmıştır. Çiçek hastalığını tedavi etmek için geliştirilen bir antiviral (tekovirimat), Ocak 2022’de Avrupa İlaç Ajansı tarafından Mpox’un tedavisi için onaylandı. Dünya Sağlık Örgütü, özellikle şiddetli hastalık bulguları olan veya kötü sonuç riski altında olabilecek kişiler (bağışıklık sistemi baskılanmış olanlar ve HIV pozitif kişiler gibi) için az sayıda tekovirimat tedavisini kullanıma sunmuştur.
9 - Dünya Sağlık Örgütü 2022 yılında da maymun çiçeği için küresel acil durum ilan etmişti. O dönemde Türkiye’de virüsle bağlantılı beş vaka görüldüğü açıklanmıştı. Şimdi ise salgınla ilgili Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan açıklamada, Türkiye’de herhangi bir vakaya rastlanmadığı söylendi. Herhangi bir kısıtlama veya ek tedbire ihtiyaç var mı? Mesela sadece Karabük’te 10 binin üzerinde Afrikalı öğrenci var.
Küresel olgu raporlarına göre 2022’den günümüze kadar Türkiye’de 12 Mpox vakası bildirilmiştir. 2024 yılında vaka yoktur, bugüne kadar herhangi bir ölüm de bildirilmemiştir. Hastalığın sık görüldüğü ülkelerle sürekli olarak iletişim içinde olunduğu göz önüne alındığında, ülkemizde hastalığın salgına yol açmasını önlemek için başta Sağlık Bakanlığı olmak üzere ilgili kurumlar insandan insana bulaşmayı durdurmak, risk altındaki savunmasız grupları korumak ve zoonotik bulaşmayı en aza indirmek üzere halk sağlığı önlemlerini almalıdır. Mpox’lu insanlar veya hayvanlarla teması olan herkesin, son temastan sonraki 21 gün boyunca sağlık durumları mpox’la uyumlu belirti veya bulgular açısından yakından izlenmelidir. Risk grupları için aşı, hastalar için ilaç sağlanmalıdır.
10 - Türkiye’de bir neslin çiçek aşısı var. Koruyucu olduğu söyleniyor, doğru mu?
Bilimsel araştırmalar, çiçek hastalığı aşısının Mpox hastalığını önlemede yaklaşık yüzde 80 oranında etkili olduğunu ve insanlarda maymun çiçeği hastalığına yakalanma riskini azalttığını göstermektedir. Genel olarak, çiçek aşısıyla aşılanmamış kişilerin aşılanmış kişilere göre Mpox hastalığına yakalanmaya daha yatkın olduğu gösterilmiştir. Ancak çiçek aşısı 1980 yılından bu yana uygulanmamaktadır. 2022 salgınında aşılı kişilerde de (aşılılardan daha az olmakla birlikte) olgular tanımlanmıştır. Mpox’a karşı üç aşı vardır. Yalnızca risk altında olan kişilerin (örneğin mpox hastası olan biriyle yakın temasta bulunan biri) aşılanması planlanmalıdır. Toplu aşılama şu aşamada önerilmemektedir.